Nhà thờ họ là gì? Ý nghĩa của nhà thờ họ, khi nào thì cúng ở nhà thờ họ?

“Uống nước nhớ nguồn” là một câu tục ngữ vô cùng ý nghĩa mà những người đi trước thường răng dạy cho con cháu. Câu tục ngữ là một đạo lý mà hầu hết người Việt nào cũng tuân theo, điều này chứng minh qua phong tục thờ cúng tổ tiên của người Việt. Việc thờ cúng Tổ tiên, thờ phụng thành hoàng làng… là những nghi thức tâm linh quan trọng, không thể thiếu trong đời sống hiện nay. Tuy nhiên không phải ai cũng biết nhà thờ họ là gì? Ý nghĩa của nhà thờ họ, khi nào thì cúng ở nhà thờ họ.

1. Nhà thờ họ miền Bắc - nét đẹp văn hóa, tâm linh

Nhà thờ họ là nơi linh thiêng của người Việt, gắn liền với truyền thống "Uống nước nhớ nguồn", được thiết kế tinh tế, dụng ý giúp con cháu trong họ và người ngoài hiểu về lịch sử họ tộc.

Nhà thờ họ cũng là nơi lưu giữ gia phả, các văn tự cổ, bài vị, bàn thờ, đèn nến, mâm quỳ, mâm bổng, đài rượu, hoành phi câu đối, những điển tích… ghi công đức của tổ tông dòng họ.

Nhà thờ họ là nơi cất giữ nhiều kỷ vật quan trọng: Những hiện vật có giá trị tinh thần và cần lưu giữ như: gia phả, văn tự cổ, bài vị, sắc phong của Vua,… sẽ được trưng bày tại nhà thờ họ. Điều này giúp con cháu luôn nhớ về cội nguồn và hiểu rõ hơn về thế hệ cha ông.

Quan hệ huyết thống của người Việt khá phức tạp, và giữa các gia đình trên một phạm vi nào đó lại tồn tại một quan hệ ràng buộc là họ hàng, dòng tộc – mà theo quy định "huyết thống ấy nhiều gia đình sẽ họp thành một họ, mỗi họ có một ông tổ chung.

Mỗi họ còn lập từ đường để thờ vị Thủy tổ. Họ nào không có từ đường thì xây một đại lộ thiên, dựng bia đá, ghi tên thụy hiệu các tổ tiên. Mỗi khi có giỗ hoặc có tế tự thì cả họ ra đó cúng tế.

Vào ngày giỗ chạp, lễ tết con cháu tụ họp đông đủ thắp hương tưởng nhớ những người đã khuất và ăn cỗ. Các trưởng ngành, chi họ đều phải có mặt, trường hợp bất khả kháng mới có thể vắng mặt. Ngày giỗ họ do Trưởng tộc có trách nhiệm phải lo lắng, nhưng con cháu đều phải góp giỗ.

Mỗi họ đều có một cuốn gia phả ghi chép họ tên, chức tước, ngày tháng sinh tử của tổ tiên… để con cháu vấn tổ tầm tông. Vì vậy mà nhà thờ họ có ý nghĩa tâm linh đặc biệt, là công trình văn hóa, tinh thần của mỗi gia đình, dòng tộc. Ngoài thờ cúng ông bà tổ tiên, còn là nơi để con cháu gặp mặt. Vì thế, không thể phủ nhận được những vai trò của nhà thờ họ đối với đời sống văn hóa, tâm linh của người Việt – bởi đó là nơi thờ phụng, cũng là nơi để con cháu thập phương trở về.

Nhà thờ họ là nơi con cháu hiểu hơn về cha ông tổ tiên mình qua các thời kỳ. Từ ngàn đời nay quan niệm thờ phụng tổ tiên của người Việt đã có nhiều thay đổi, nhưng ý nghĩa thờ phụng tổ tiên vẫn giữ nguyên tắc đạo đức làm người – qua thể hiện sự hiếu thuận, lòng biết ơn của con cháu với các bậc sinh thành.

2. Nhà thờ Tổ, Nhà thờ Họ ( từ đường) là gì?

Nhà thờ Tổ, Nhà thờ Họ ( từ đường): là một ngôi nhà dành riêng cho việc thờ cúng tổ tiên của một dòng họ hay từng chi họ tính theo phụ hệ (dòng của cha). Nhà thờ họ phổ biến trong văn hóa người Việt tại khu đồng bằng và trung du Bắc Bộ và Trung Bộ.

3. Ý nghĩa của nhà thờ họ

Có thể nói, nhà thờ họ giống như một trang sử trong cả một thiên niên trang sử hào hùng của dân tộc, là cái nôi của đạo lý “ Ăn quả nhớ kẻ trồng cây”. Với ý nghĩa to lớn, nhà thờ họ có vai trò như kim chỉ nam hướng cho xã hội tốt đẹp hơn. Mỗi thế hệ sẽ đều được giáo dục về nguồn gốc sinh thành, về đạo lý “ uống nước nhớ nguồn”, từ đó mỗi gia đình, mỗi dòng họ và rộng hơn là cả xã hội sẽ ý thức được việc cần phải biết ơn thế hệ đi trước đã hy sinh cả xương máu của mình để ta có cuộc sống ngày hôm nay.

• Chức năng chính và là gốc của nhà thờ họ là để thờ các vị Cao, Tằng, Tổ, Khảo. Thờ những người từng có công lớn với đất nước, với nhân dân trong dòng họ.
• Là bảo tàng dòng họ, nơi có ghi danh các Liệt sĩ chống Pháp, chống Mỹ , chống Polpot và chống Tàu. Hoặc có thể lưu giữ chứng chỉ của Đảng và Nhà nước những người làm to hoặc thành danh của dòng họ mình.
• Bên cạnh đó, nhà từ đường còn là nơi gặp gỡ của các thành viên để bàn việc trong dòng họ, làm nơi hội họp của gia tộc hoặc họp toàn họ.

4. Ai là người quản lí nhà thờ họ

Việt Nam ta từ trước đã theo chế độ phụ hệ nên người trông coi hương hỏa trong nhà thờ thường để cho chi trưởng nam. Nhà thờ của dòng trưởng nam sẽ được gọi là nhà thờ đại tôn đây là nơi lưu giữ gia phả gốc và thờ phụng tổ tiên, người khai sinh ra dòng tộc.

Khi chi trưởng nam tuyệt ( mất ) không có người nối tiếp thì chi thứ sẽ nhận trách nhiệm thờ phụng tiếp theo đó. Và cứ như vậy từ đời này truyền sang đời khác để bàn thờ luôn ngát hương hỏa, luôn có không khí ấm cúng.

Nhà thờ chi họ được mỗi nhánh họ khác nhau xây dựng riêng để thờ ông tổ chi trưởng đó. Trăm sự của dòng tộc đều được đặt dưới quyền điều hành của Chủ tế. Chủ tế thường là tộc trưởng hoặc người cao niên nhất trong họ và vài người trung niên làm bồi tế. Họ là những người được toàn sự tín nhiệm của dòng họ.

Người giữ việc hương khói cho nhà thờ gia tộc thường là một người trong tộc họ, có điều kiện hơn các người khác ở chỗ có nhà ở gần Từ đường. Họ dễ dàng qua lại trông coi hương khói, dọn dẹp nhà thờ họ cũng như là trông coi thường xuyên.

5. Khi nào thì cúng ở nhà thờ họ?

Giỗ họ được tiến hành vào một ngày trong năm nhưng phổ biến nhất vào tháng Giêng âm lịch. Do điều kiện lịch sử và đặc điểm của quan hệ huyết thống, gia đình người Việt chỉ là một đơn vị độc lập tương đối bởi vì giữa các gia đình trên một phạm vi nào đó còn có quan hệ ràng buộc khác chi phối, ràng buộc như làng xóm, họ hàng và nhất là dòng tộc. Theo quy ước huyết thống, nhiều gia đình sẽ hợp thành 1 (chi) nhánh, nhiều nhánh sẽ thành một họ, mỗi họ có một Ông Tổ chung trong một làng, một xã….

Giỗ họ thực chất là ngày giỗ tiên linh các đời vào chung một nhà thờ đại tôn hay của từng tiểu chi, được tiến hành dưới một nghi thức gọi là lễ hợp tự. Theo phong tục cổ truyền người Việt thì con cháu thờ cúng riêng ông bà đến 5 đời thì tống giỗ (đến đời thứ 5 thì chôn thần chủ), thực chất chỉ có 4 đời là làm giỗ cha mẹ (đời thứ 2), giỗ ông bà (đời thứ 3), giỗ ông bà cố (đời thứ 4) và kỵ (hay can đời thứ 5). Cao hơn kỵ thì gọi chung là tiên tổ, thì không cúng nữa mà rước tất cả Thủy tổ, Tiên tổ các đời vào chung một nhà thờ để mỗi năm tế một lượt. Thần chủ được đề là hiền khảo, hiền tỷ, đến khi người con trưởng chết, cháu đích tôn cúng ông bà, đối thần chủ là hiển tổ khảo, hiển tổ tỷ, đến lượt cháu trưởng mất, chắt trưởng tiếp tục thờ cụ cố là hiển tằng tổ khảo (hoặc tỷ), chít trưởng thời kỵ (can) là hiển cao tổ khảo (hoặc tỷ). Sau 5 đời thì rước vào nhà thời tổ rồi chôn thần chủ đó đi, trong nhà thờ tổ chỉ để duy nhất có một ngôi thần chỉ cao nhất gọi là Tiên tổ, Thủy tổ hay vĩnh thế thần chủ.

Vì vậy, có thể nói ngoài ngày giỗ tại gia đình, theo phong tục người Việt còn có ngày giỗ chung của cả họ. Trưởng họ (trưởng tộc) thường là người được hưởng hương hỏa của tổ tiên nên có trách nhiệm phải lo việc làm giỗ họ. Tuy nhiên, ngày nay với ý nghĩa hỗ trợ cho trưởng họ về mặt kinh phí và cũng là thể hiện tấm lòng biết ơn với tổ tiên nên có quy định trong ngày giỗ họ này, con cháu trong họ đều phải có trách nhiệm và chuẩn bị chu đáo cho ngày giỗ. Kinh phí góp giỗ ngoài việc mua sắm lễ vật để cúng giỗ, nếu còn thừa sẽ dùng hoặc con cháu còn phải đóng góp, ủng hộ thêm để mua sắm, thay thế đồ tế khí, tu sửa nhà thờ hoặc gây quỹ khuyến học...

Theo phong tục, chỉ đàn ông trong họ trên 18 tuổi mới phải góp giỗ và được tính theo đinh (con trai), con dâu được cưới về nên có quyền được dự giỗ họ, có nhiều họ quan niệm con gái không phải góp và không dự giỗ họ. Trong ngày giỗ họ, trừ trường hợp bất khả kháng, các trưởng chi họ và con cháu đều phải có mặt. Tuy vậy, hiện nay phong tục này được cải tiến và có nhiều nét mới tiến bộ hơn, nhiều gia đình, dòng họ đã có quy định con trai dưới 18 tuổi đều được góp giỗ và con gái cũng có quyền được góp giỗ và dự lễ giỗ. Không những vậy, một số họ, nếu con gái vì bận việc không đi dự được, nếu rể hoặc con đến dự thì được coi là khách quý và được anh em nội tôn đón tiếp rất chu đáo.

Thông thường, vào các ngày rằm, mồng một hàng tháng hoặc lễ Tết, việc lễ bái sẽ do nhà trưởng họ chăm lo, đến ngày giỗ họ thì con cháu cả họ cùng lo. Trong ngày giỗ họ, không mời khách khứa mà chỉ có con cháu trong họ tề tựu.